Auteur: Ute De Meyer, Projectcoördinator Particulier Bosbeheer, Aanspreekpunt Privaat Beheer – Natuur en Bos

Sinds het einde van de zomer kleuren heel wat fijnsparren oranjebruin en gaan ze vervolgens dood. Na verschillende terreinbezoeken door de Bosgroepen bleek het telkens te gaan over een aantasting door de Ips typographus, ook wel ‘letterzetter’ genoemd. Misschien heb jij, als private eigenaar, ook last van deze kever in jouw bos?

Wie of wat is de Ips typographus?

Letterzetter, schorskever, boekdrukkever… de Ips typographus kent verschillende benamingen. Het is een kever uit de familie van de schorskevers (Scolytidae). Hij is klein van gestalte (4 tot 5,5 mm lang) en donkerbruin. Van nature is de kever aanwezig in heel Europa en komt hij vooral voor op sparren, in het bijzonder de fijnspar, maar hij kan ook andere naaldbomen aantasten zoals douglas, lariks… Afhankelijk van het klimaat worden er elk jaar tussen april en begin oktober meestal 2 à 3 generaties geboren.

Hoe herken je aangetaste fijnsparren?

Bomen die aangetast zijn door de letterzetter gaan onherroepelijk dood. Daarom is het zeer belangrijk om de symptomen van aangetaste fijnsparren tijdig te herkennen. Hoe verloopt nu zo’n verval? Mannetjes gaan eerst op zoek naar een geschikt stuk schors. Eenmaal gevonden, boren ze zich een weg naar binnen. Dit klein gaatje waar ze naar binnen gaan, is een eerste, maar moeilijk te vinden, symptoom. Daar maakt hij een paringskamer waarna de kever door middel van een chemisch uitgescheiden stof vrouwtjes aantrekt. Na de paring met 2 à 3 vrouwtjes, eten de vrouwelijke kevers zich een baan verticaal onder de schors. In deze gangen, die een lengte van ca. 15 cm kunnen hebben, leggen de vrouwtjes tientallen eitjes. Na 1 of 2 weken komen de witte pootloze larven uit en knagen ze gangen horizontaal op de moedergang. Dit leidt tot het karakteristieke gangenpatroon, ook wel vergelijkbaar met de regels van een boek, waar de kever naar vernoemd is. Aan de hand van dit patroon kunnen de aangetaste bomen reeds gemakkelijker opgespoord worden. Tot slot boren de larven zich na de ontpopping een weg naar buiten waarna ze uitvliegen naar een volgende boom. Hierna begint de tweede cyclus. De symptomen die als gevolg hiervan bij de bomen verschijnen, zijn nog duidelijker en luiden het verval van de boom in: de scheuten en takken kleuren oranjebruin en uiteindelijk sterft de volledige kroon af.

Biologische cyclus

De kever is in principe pas secundair schadelijk. Dit wil zeggen dat hij normaal gezien enkel verzwakte exemplaren aantast en geen gezonde bomen. De biologische cyclus van de letterzetter is zeer afhankelijk van het klimaat. Zo komt de soort in ‘normale’ weersomstandigheden maar in beperkte mate voor in onze bossen. Gezonde fijnsparren kunnen zich gewoonlijk ook voldoende verweren tegen de letterzetter, maar de lange en droge zomers van de voorbije jaren hebben gezorgd voor een verzwakking van onze bomen. Bovendien kan extreme vernatting of een storm mede voor het uitvallen van verdedigingsmechanismen zorgen, met een ideaal habitat en een enorme aantasting door zwakteparasieten als gevolg.

Wat kan je als private eigenaar doen om je bos veilig te stellen? 

Preventief beheer

Het beste scenario is om preventief te werk te gaan. Want enkel een goed preventief beheer, een vroege opsporing van situaties die gunstig zijn voor de letterzetter en het snel veiligstellen van boomstammen, zijn de enige manieren om deze parasiet te bestrijden. Opgelet! Indien je over een natuurbeheerplan (NBP) beschikt, zal je waarschijnlijk een wijziging moeten aanvragen (zie art. 107 decreet Geïntegreerd Natuurbeheer) of een aparte machtiging als afwijking van het beheerplan (zie art. 81 Bosdecreet).

Na een aanval

Als je in je bos aantasting door de letterzetter vaststelt, kun je best alle aangetaste bomen zo snel mogelijk verwijderen. De gevelde bomen en de kronen van de bomen moeten volledig opgeruimd worden om verdere verspreiding te beperken. Vooraleer tot actie over te gaan, moet je eerst de volgende procedure volgen:

1. In het geval van vermoedelijke aantasting door de letterzetter dien je het Federaal Agentschap voor de Voedselveiligheid (FAVV – zie http://www.favv.be/meldingsplicht/) in te lichten. Er geldt namelijk een meldingsplicht. 
2. FAVV voert vervolgens een onderzoek uit en meldt de resultaten. In geval van aantasting door de letterzetter zal FAVV de passende maatregelen opleggen. Die maatregelen moeten worden uitgevoerd om zo de verdere verspreiding van de schorskevers te beperken (Koninklijk Besluit van 19/11/1987).
3. Normaal gezien mogen niet-voorziene kappingen in een NBP niet worden uitgevoerd. In het geval van noodsituaties, zoals hier het geval is, voorziet het Bosdecreet in een aantal uitzonderingen (zie art. 81 voor de privébossen),.  
   • Voor het uitvoeren van “beheermaatregelen”, zoals vastgelegd in een NBP, mag de beheerder hiervan afwijken, voor zover de realisatie van de in het natuurbeheerplan opgenomen globaal kader en de beheerdoelstellingen niet in het gedrang komen en voor zover de afwijking van de beheermaatregelen geen gevolg heeft buiten het terrein (zie art. 16 novies,§1 Natuurdecreet).
   • In het geval van de letterzetter gaat het om sanitaire kappingen. Omdat de kapping niet voorzien is in het beheerplan, moet deze dringende kapping minstens 14 dagen vóór uitvoering van de kapping, schriftelijk worden gemeld aan Natuur en Bos. Er is dus geen voorafgaande vergunning/machtiging vereist, of voorafgaande wijziging van het beheerplan. Een melding is voldoende. Het is immers een noodsituatie omwille van sanitaire redenen. Het bevelschrift vanwege FAVV geldt dan uiteraard als bewijs.
   • Binnen 6 maand na de uitvoering van de voormelde kapping moet de beheerder een herstelmaatregel ter goedkeuring voorleggen aan het ANB. Wanneer de beheerder geen herstelmaatregelen voorlegt binnen die termijn of wanneer hij in gebreke blijft om de goedgekeurde herstelmaatregelen uit te voeren binnen een termijn van 1 jaar, kan het Natuur en Bos van de Vlaamse overheid de werken op kosten van de bosbeheerders laten uitvoeren.

Hoe Natuur en Bos dat voorstel tot herstelmaatregel zal beoordelen, hangt af van verschillende factoren. De absolute rode lijn is dat die gekapte delen van het bos, wel als bos zullen moeten behouden blijven. 

Wat met fijnsparren in VEN-gebied?

Beschik je over fijnsparren in een VEN-gebied (Vlaamse Ecologisch Netwerk) en heb je geen NBP? Dan zou je volgens de Criteria Geïntegreerd Natuurbeheer uitheemse soorten door uitheemse mogen vervangen (principe standstill). We merken immers dat Natuur en Bos in de praktijk het heraanplanten van exoten niet toestaat, behalve mits voorafgaande ontheffing. Dit is een verstrenging van de CGN en de algemene beschermingsvoorschriften van het VEN volgens het Maatregelenbesluit, dat enkel ‘introductie’ van exoten verbiedt. 

Praktisch voorziet Natuur en Bos de ontheffing voor heraanplanten van exoten in VEN onder voorwaarde dat aandacht wordt gegeven aan de ecologische functie. Onderstaande voorwaarden worden hiervoor in rekening gebracht:

In privé-bos kan heraanplanting van exoten toegestaan worden:

• Voor kaalkap van maximum 1 ha;
• Na kaalkap van populier is het heraanplanten van populier met behoud of aanleg van onderetage van inheemse soorten mogelijk;
• Bij kaalkap van exoten gevolgd door heraanplanting met een exoot moet er 30% bijmenging zijn met inheemse soorten op bestandsniveau.

In openbaar bos wordt heraanplanting met exoten in principe niet toegestaan. Uitzonderingen zijn mogelijk mits grondige motivering en mits dit gebeurt conform de Beheervisie voor openbare bossen.

Actuele sterftes bij andere soorten

Vanwege de opmerkzaamheid van onder meer de bosgroepen, heeft het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) een onderzoek gevoerd naar de recente sterfte van de gewone den(Pinus sylvestris) in Limburg en Antwerpen. Uit de eerste resultaten van hun analyse blijkt dat de warme en droge jaren tot een verzwakking van de gewone den hebben geleid. Hierdoor is de soort gevoeliger voor zwakteparasieten. Voornamelijk de blauwe dennenprachtkever (Phaenops cyanea) en zestand-dennenschorskever (Ips sexdentatus) werden aangetroffen in de (afgestorven) dennen. Andere soorten die op een of meer locaties in de bomen gevonden werden, zijn: dennenscheerder (Tomicus piniperda), koperetser (Pityogenes chalcographus), alsook de aanwezigheid van honingzwam en andere wortelparasieten.

Hebt je ook gewone den in jouw bosperceel? Let dan op volgende belangrijke symptomen:

• sterke harsuitvloei uit de stam;   
• groeimisvormingen aan de stam (ribbels; afgeplatte, hoekige stammen…);
• ijle kronen, taksterfte;
• de schors van aangetaste exemplaren valt vaak af, terwijl de kroon nog (vaal)groen is. Het gaat vooral om de ‘middeldikke’ schors vanaf enkele meters hoogte, de dikke schors onderaan blijft langere tijd goed vastgehecht;
• na afvallen van de schors worden vraatpatronen van insecten zichtbaar. Verwijdering van de dikke schors onderaan de stam laat eveneens vraatpatronen van insecten zien;
• boomsterfte; 
• paddenstoelen aan of rond de stamvoet (occasioneel).

Ook in Oost-Vlaanderen stelde INBO een soortgelijke aantasting vast van Canadapopulieren, maar door een andere prachtkever, nl. de populierenprachtkever. Zo voorspelt het instituut dat de – tot nog toe weinig bekende soort – de volgende jaren een opmars zal kennen. 

Tot slot heeft de bosvitaliteitsinventarisatie van INBO tijdens de afgelopen zomermaanden een enorme achteruitgang van de gezondheidstoestand van beuken vastgesteld. Zo verkleurden de bladeren sneller dan gewoonlijk en vielen ze vroeger dan normaal.

Bron: Silva Belgica, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek

Foto: Quentin Leroy